Terug naar de kaart van Nederland!
Of kies uit de volgende kaarten:
Meer NFLS en NTM op deze website:
Een geschiedenis komt tot leven
Deel 2 van de
geschiedenis van de lijn Leeuwarden - St. Jacobi Parochie.
Deel 3 van de geschiedenis van de
lijn Leeuwarden - St. Jacobi Parochie.
Overzicht alle bijdragen Noord-Friesland
De geschiedenis van de Noord-Friese lijntjes in vogelvlucht
NFLS (1):
De eerste kennismaking met de Noord-Friese lijntjes
NFLS (2):
Spoorzoeken met een rijke oogst
NFLS (3):
Een rit op de piepertrein
NFLS (4):
De Noord-Friese? Het wordt nooit meer zoals vroeger!
NFLS (5):
De laatste jaren van de Noord-Friesche
NFLS (6):
De laatste jaren van de Noord-Friesche
NFLS (7):
De laatste jaren van de Noord-Friesche
NFLS (8):
De laatste jaren van de Noord-Friesche
NFLS (9):
De laatste jaren van de Noord-Friesche
NFLS (10): Anekdotes
over de Noord-Friesche
Externe links:
Pak
de NTM vanuit Noordwolde
De site van Jelle-Jan Postma bevat veel over de
NTM, vooral over de periode toen NS de goederenexploitatie
verzorgden, met de nadruk op de lijn Steenwijk -
Hijkersmilde/Gorredijk. Daarnaast veel NTM-geschiedenis en een
overzicht van alle stations en halten. Met tal van
terugblikken, tastbare herinneringen en fraai fotowerk.
Leeuwarden - Mooie Paal - Beetgumermolen
Een geschiedenis komt tot leven (1)
De ontdekkingsreis per brommer langs de restanten van de Noord-Friesche lokaallijntjes bracht me ook bij Mooie Paal Aansluiting, anno 1973 niet meer dan een enkel telefoonkastje. Zo'n zes jaar na de afbraak was er van de tramlijn Mooie Paal Aansluiting - Beetgumermolen er nog maar weinig te zien. Slechts de aftakkende spoordam nabij Mooie Paal Aansluiting en enkele bruggenhoofden bewezen dat hier de lijn had gelopen. Maar dankzij boeken, artikelen en herinneringen kwam de geschiedenis van de tramlijn tot leven.
Door Oege Kleijne
De tramlijn Mooie Paal Aansluiting -
Beetgumermolen was niet een aanhangsel van de Noord-Friese
Lokaalspoorlijnen (NFLS), maar valt strikt genomen in twee delen
uiteen. Ten eerste de tramweg van Leeuwarden - Mooie Paal -
Sint-Jacobi Parochie en een later aangelegde verbindingsbaan
tussen Mooie Paal en Mooie Paal Aansluiting, net ten noordoosten
van Minnertsga en gelegen aan de railverbinding Tzummarum -
Stiens - Leeuwarden.
Een uitsnede uit een kaart van 1941, waarop onder meer de
lijn nog staat naar St.-Jacob Zuid (het zuidelijke station van
Sint-Jacobi Parochie. De cijfers bij de sporen geven aan
hoeveel wagons er kunnen staan. Tekening: verzameling. Wietse
Hoekstra. Kaart is niet te vergroten.
Het bezoek aan deze voormalige tramlijn in 1973
liet nu niet bepaald een bevredigend gevoel achter. Amper zes
jaar na de opbraak was er wel erg weinig terug te vinden. Maar
dat is natuurlijk ook logisch. Tramlijnen werden in of langs de
weg aangelegd en zodra de rails verdwenen waren, werden wegen
verbreed en daardoor hun sporen soms letterlijk uitgewist. Pas
vele decennia later ontdekte ik aan de hand van enkele boeken,
artikelen in Op de Rails en herinneringen van
NFLS-kenner Wietse Hoekstra, dat deze tramlijn een geschiedenis
kent die het vertellen meer dan waard is.
Mooi Paal-Aansluiting (1965), met rechts de doorgaande sporen
naar Minnertsga en Tzummarum (de kerktoren is van Minnertsga)
en links de verbindingsbaan naar Mooie Paal, waar de lijn
aansloot op de vroegere tramlijn naar Leeuwarden. Foto: Klaas
Okkinga.
Op 2 januari 1899 opende de
Nederlandsche Tramweg Maatschappij (NTM) de tramlijn van
Leeuwarden via Marssum, Beetgum en Berlikum naar Mooie Paal. Een
half jaar later, op 2 juli 1899, volgde de opening van het
resterende gedeelte naar Sint-Jacobi Parochie. En in 1900 rondde
de NTM de aanleg van tramlijnen in dit deel van Friesland af met
de aanleg van een paardentramlijn van Berlikum naar Sint-Anna
Parochie.
Een NTM-stoomtram staat gereed richting Leeuwarden te
Sint-Jacobi Parochie, anno 1930. Het tramstation lag ten
zuiden van de dorpskern, de lokaalspoorlijn Tzummarum - Stiens
- Leeuwarden (de grote concurrent) lag in het noordelijke deel
van de plaats. Foto: Verzameling Wytze Wijbenga.
De aanleg van deze tramlijnen is in een relatief
korte tijd gerealiseerd. De NTM had namelijk grote haast bij de
aanleg, omdat plannen voor de aanleg van een lokaalspoorwegnet
in Noord-Friesland - de NFLS - uiterst bedreigend werden geacht.
Mogelijk was die grote haast ingegeven om de bouw van een
westelijke NFLS-lijn tegen te gaan. Om de realisering van de
tramlijn te versnellen, zag de NTM af van de in die tijd
gebruikelijke subsidi ringen van de tramlijn. De
subsidieaanvraag zou eenvoudigweg te veel tijd hebben gekost.
Maar van een gemakkelijke aanleg was geen sprake, want de
overheid verplichtte de tramwegmaatschappij de tramlijn geschikt
te maken voor het vervoer van spoorwegmaterieel
(goederenwagons). Daardoor moesten bogen extra ruim worden
aangelegd en diende ook de bovenbouw geschikt te zijn voor
zwaarder materieel.
Uit eigen zak
Om een snelle opening van de lijn niet in gevaar te brengen,
betaalde de NTM de aanleg geheel uit eigen zak. De snelle
totstandkoming van de Noordwest-Friese tramwegen verhinderde de
aanleg van de NFLS-lijn Stiens - Minnertsga - Harlingen (opening
in 1901) echter geenszins.
Beetgumermolen met goederenwagons voor 1919. Het grote linker
gebouw gold als tramstation. Prentbriefkaart, verzameling
Wietse Hoekstra.
HSM versus SS
In 1905 keerde het tij voor deze NTM-lijn enigszins. De NFLS was
minder succesvol dan aanvankelijk verwacht en de maatschappij
hevelde de exploitatie en de financi le risico's over op de
Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij (HSM). Daardoor
ontstonden in Noord-Friesland twee spoorwegkampen die op leven
en dood met elkaar concurreerden. De combinatie HSM/NFLS en de
NTM/SS (de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen).
Hierdoor nam het goederenvervoer met spoorwagens over de
NTM-lijn drastisch toe. Dit bracht ook de nodige inkomsten voor
de met geldzorgen kampende NTM. Zeker tijdens de Eerste
Wereldoorlog steeg het vervoer op deze lijn.
Belangengemeenschap
Na de Eerste Wereldoorlog gingen de beide spoorwegmaatschappijen
samenwerken in een belangengemeenschap ('Nederlandsche
Spoorwegen') en de concurrentie behoorde tot het verleden. Of
dit een daling van het vervoer van spoorwegmaterieel tot gevolg
had over de tramlijn naar Sint-Jacobi Parochie is niet bekend.
Het gehele goederenvervoer over deze lijn was echter groot
genoeg om in de jaren twintig en dertig regelmatig
stoomlocomotieven van de Nederlandsche Spoorwegen te huren.
Een schitterende prentbriefkaart die in of na 1916 is
opgenomen. Hier poseert de tram voor de fotograaf,
gadegeslagen door tal van nieuwsgierige juffrouwen en dames.
Verzameling: Wietse Hoekstra.
Alles weten over de geschiedenis
van het Noord-Friese spoor?
Wie kent niet het beroemde Dokkumer lokaaltje of beter: de
Noord-Friese lokaalspoorwegen? In oktober 2013 is het 512 pagina's
dikke boek over de Noord-Friesche Locaal Spoorwegmaatschappij en
de tramwegen in Noord-Friesland verschenen. Het is een echt
standaardwerk geworden voor iedereen die interesse heeft in
streekgeschiedenis, spoor- en tramwegen en autobusdiensten.
Interesse? Meer informatie is te vinden op de website van Uitgeverij
Gegarandeerd Ongeregelmatig. Klik daar dan op de voorpagina
van het boek.
________________________
Geschiedenis in vogelvlucht
Inleiding
Bij de beschrijving van deze lijn ligt de nadruk op het tijdperk
waarop de NS de exploitatie overnamen. Voor een uitgebreide
geschiedschrijving wordt verwezen naar het boek Friesland rond
per tram.
Ook de in de linker kolom opgesomde websites geven meer feiten over de historie van de NTM en de exploitatie met personentrams op de tramlijnen in Noordwest-Friesland.
Leeuwarden -
Sint-Jacobi Parochie(St.- Jacobi Zuid)
Lengte:
ca. 17 kilometer
Exploitatie door:
NTM, sinds 1939 (alleen
goederenvervoer) door NS.
Belangrijkste plaatsen langs deze lijn:
Leeuwarden, Marssum, Beetgumermolen, Beetgum, Berlikum, Wier, Mooie Paal, Sint-Jacobi Parochie
Opening:
-Leeuwarden - Mooie Paal (Minnertsga):
2 januari 1899
-Mooie Paal - St.-Jacobi Parochie:
2 juli 1899
Staking
reizigersdienst:
-Leeuwarden - Sint-Jacobi Parochie:
15 mei 1939
Sluiting goederendienst:
-Mooie Paal -
St.-Jacobi Parochie (St.-Jacobi
Zuid)
-1950 (exploitatie sinds 13 augustus 1939 bij NS)
-Berlikum De
Lijempf - Beetgumermolen
1 december 1957
-Berlikum De Lijempf - Berlikum:
december 1964
-Berlikum - Mooie Paal Aansluiting:
22 mei 1966
Opbraak:
-Mooie Paal -
St.-Jacobi Parochie (St.-Jacob
Zuid)
Vermoedelijk in 1950
-Berlikum De
Lijempf - Beetgumermolen
1958
-Berlikum De Lijempf - Berlikum:
1965
-Berlikum - Mooie Paal Aansluiting:
juni/juli 1967
Mooie
Paal (Minnertsga) - Mooie Paal Aansluiting
Exploitatie door:
NS (deel is nooit in gebruik geweest
voor geregeld personenvervoer)
Lengte:
circa 800 meter
Opening:
1 augustus 1939
Sluiting:
22 mei 1966
Opbraak:
Juni/juli 1967
Berlikum - St.-Anna Parochie (paardentram)
Exploitatie:
NTM
Opening:
14 april 1900
Sluiting:
1 januari 1917
Opbraak:
Kort na sluiting in 1917 of 1918
Met bijzondere dank aan:
Roef Ankersmit, J.J. Buikstra( ), Hans Elzinga, Roelof Hamoen,
Wietse Hoekstra( ), Lieuwe van der Leij, K. Okkinga ( ), mw.
S. Okkinga-Bosman( ), Kees van de Meene en
Wytze Wijbenga.