Geschiedenis van de Noord-Friese
lokaalspoorlijntjes in vogelvlucht (1901 - 1929)
Over Noord-Friese lijntjes en de dingen die
voorbijgaan (1)
Van het ooit zo omvangrijke lokaalspoor in
Noord-Friesland, vroeger eigendom van de Noord-Friesche
Locaal-Spoorwegmaatschappij, is anno 2013 weinig meer over. De
sporen liggen in nog in delen van Leeuwarden.
Door Oege Kleijne
De toekomst van dat laatste stukje 'Noord-Friese'
lijkt onzekerder dan ooit. Toch gloort er enige hoop getuige de
plannen van de Stichting NFLS. Alleen is nog niet duidelijk wie
dat zal betalen. Ook hier gaat het dus weer om geld, net als bij
de aanleg van het allerlaatste stukje van de Noord-Friese lijn
van Metslawier naar Anjum.
Een schitterende foto van HSM-locomotief 1059 en
rijtuig 1065 aan het eindpunt Anjum. Het is duidelijk,
iedereen poseert. Vermoedelijk het voltallige personeel van
het station, inclusief de meid (in het witte schort). Links
loeren jongens achter het hek en rechts, tussen de loc en het
rijtuig, kijkt een meisje naar het voor die tijd ongetwijfeld
spannende gebeuren. Fotograaf: Jacob Mosselman, Stichting
Fotografie Willem Kamminga, Dokkum.
Nauwelijks rendabel
De NFLS, de Noord-Friesche
Locaal-Spoorwegmaatschappij, met haar lijnen in het uiterste
noorden van Friesland, is slechts een korte tijd in haar bestaan
winstgevend geweest. De hoge verwachtingen van het
reizigersvervoer kwamen niet uit. En misschien is dat ook niet
zo verwonderlijk. De gebieden boven Leeuwarden bezaten, zeker in
de tijd van de opening, geen al te hoge bevolkingsdichtheid. In
vroeger tijden dachten de autoriteiten niet vanuit dat
perspectief. Veeleer zou een dergelijke spoorlijn welvaart
brengen en kwamen er nieuwe bewoners en daarmee nieuwe
treinklanten. Die vlieger ging voor de NFLS maar zeer
gedeeltelijk op. Vooral het goederenvervoer bleek de
inkomstenbrenger.
Een prentbriefkaart van het station en de naastgelegen
veiling van Sint-Anna Parochie. De aardappelen staan in zakken
hoog opgestapeld klaar voor verzending. De foto is
vermoedelijk in de jaren twintig van de vorige eeuw genomen.
Verzameling: Wietse Hoekstra.
Touwtrekken
Maar voordat de Noord-Friesche
Locaal-Spoorwegmaatschappij opgericht werd (31 mei 1899), waren
tal van plannen de revue gepasseerd. Spoorlijnen naar
Oostmahorn, Hantum, via Metslawier naar Drachten. Alle hadden ze
gemeen dat ze stuitten op onuitvoerbaarheid of plaatselijke of
regionale bezwaren. Het touwtrekken om een spoor- of tramlijn
was heel gebruikelijk in die dagen. Maar het verkrijgen van
subsidies en voldoende aandeelhouders was een heel ander
verhaal. Eind 19de eeuw werd de maatschappij opgericht met als
taak niet alleen de aanleg, maar ook de exploitatie van lijnen
ten noorden van Leeuwarden.
Een van de weinig nog overgebleven foto's van Tzummarum uit
de jaren tien. Het personeel poseert, de locomotief is
neergezet. Tzummarum, rond 1913, loc HSM-1051. Fotograaf
onbekend; verzameling Wietze Hoekstra.
De aanleg
Het overgrote
deel van het lijnennet van de NFLS kreeg in ongeveer vijf jaar
gestalte. Tussen 1900 en 1904 kwamen de lijnen Leeuwarden -
Metslawier, Stiens - Tzummarum - Harlingen en Tzummarum -
Franeker Halte in exploitatie. Pas vele jaren later slaagde de
NFLS erin het laatste deel, Metslawier - Anjum, te
verwezenlijken. In totaal omvatte het net 84 kilometer
spoorlijn.
Vooral over de reden van de aanleg van
Metslawier - Anjum is relatief weinig bekend. Doortrekking van
de lijn naar de Lauwerszee zou voor de hand hebben gelegen, maar
het bleef bij het betrekkelijk kleine Anjum dat in die tijd
slechts enkele honderden inwoners bezat - veel te weinig om een
rendabele reizigersdienst te waarborgen.
Een reclamefoto voor een meubelfabriek in Franeker zo rond
1930. Links onder het station Franeker Halte, ooit bedoeld als
tijdelijk station, omdat de lijn naar Franeker SS (aan de lijn
Leeuwarden - Harlingen) doorgetrokken zou worden. Van een
verlenging is het echter nooit gekomen. Fotograaf onbekend;
verzameling: Lolke Visser.
Exploitatie
De exploitatie van de spoorlijnen werd
eerst door de NFLS zelf verzorgd. Daartoe werden
stoomlocomotieven en rijtuigen besteld. In Stiens verrees een
locomotiefloods waarvanuit de exploitatie in hoofdzaak werd
verzorgd. Ook grotere reparaties werden in deze loods annex
werkplaats doorgevoerd. In de loop der jaren, maar zeker ook in
het begin, ondersteunden ook plaatsen als Ferwerd, Dokkum en
Tzummarum de werkplaats in Stiens. Toen de lijn eenmaal was
doorgetrokken tot Anjum gold deze plaats ook als dependance en
werd er een locomotiefloods geplaatst die er nog altijd staat.
Goederenvervoer
Vielen de inkomsten uit het reizigersvervoer nogal tegen, bij
het vervoer van goederen kreeg de NFLS de wind aanvankelijk mee.
De vele landbouwproducten vonden hun weg naar verre oorden en
streken via het lokaaltje. Maar het vervoer van
landbouwproducten volgt de grillen van de natuur en kent goede en slechte tijden. Tegenvallende
oogsten leidden al enkele jaren na opening van de eerste lijnen
tot het inzicht dat de exploitatie beter door anderen verricht
kon worden. Zo kon immers het ondernemersrisico vrijwel helemaal
worden overgeheveld op een exploitant. De Hollandsche IJzeren
Spoorweg Maatschappij (HSM) bleek bereid die exploitatie te
verzorgen, te beginnen in 1905.
Anjum 1913 met loc NFLS-1057. Een echte nieuwsfoto in die
tijd, omdat hier de aanleg van het laatste stuk tussen
Metslawier en Anjum op de gevoelige plaat werd vastgelegd. De
komst van de fotograaf was in die tijd iets heel bijzonders.
Het werk werd even gestaakt en iedereen ging er eens even echt
voor staan. Fotograaf Jacob Mosselman, Stichting Fotografie
Willem Kamminga, Dokkum. Verzameling: Wietze Hoekstra.
Eigen locomotieven
De exploitatie van de lijnen werd aanvankelijk
verzorgd door eigen locomotieven en rijtuigen, die bij de
overname van de exploitatie door de Hollandsche IJzeren Spoorweg
Maatschappij (HSM) in eigendom naar deze exploitant waren
overgegaan. Tot 1928 is Stiens begin- en eindpunt van vrijwel
alle treindiensten geweest. De NFLS en later ook de HSM
onderhielden ruwweg een twee-uursdienst per richting. Op
marktdagen reden extra treinen voor de markten in Leeuwarden of
Dokkum. Gedurende een aantal jaren werd de frequentie tussen
Sexbierum en Harlingen verminderd vanwege de hoge bijdrage die
de HIJSM voor het medegebruik van de spoorlijn tussen Koetille
en Harlingen moest betalen aan de concurrerende Maatschappij tot
Exploitatie van Staatsspoorwegen (SS).
Even poseren. Vermoedelijk is deze foto - voor die tijd van
een sublieme kwaliteit - door dezelfde fotograaf genomen als
die met loc NFLS-1057, want ook deze plaat toont de
aanlegactiviteiten. Anjum, 1913. Fotograaf Jacob Mosselman,
Stichting Fotografie Willem Kamminga, Dokkum. Verzameling:
Wietze Hoekstra.
Franeker zonder omrijsporen
Aanvankelijk bestond het plan de lijn Tzummarum - Franeker te
laten aansluiten op het station van de SS in die plaats. De
kosten van de overbrugging van de Harlinger Trekvaart (later het
Van Harinxmakanaal) nekten dit voornemen. Om die reden was er te
Franeker Halte (de naam gaf al aan dat die halte niet als
eindpunt was bedoeld) geen omrijspoor. De eerste jaren hebben de
treinen dus vermoedelijk geduwd teruggereden naar Tzummarum of
zijn daar geduwd begonnen.
Redelijk rendabel
De jaren tien en een groot deel van de jaren
twintig van de vorige eeuw waren de meest succesvolle voor de
Noord-Friese lijnen. De winsten waren redelijk, maar bepaald
niet overdadig. Tot 1925 was de rentabiliteit bevredigend.
Daarna ging het gestaag bergafwaarts. In 1928 werd er voor het
laatst winst gemaakt.
Drukte te Stiens met links de 1711 met een goederentrein naar
Dokkum en rechts een loc serie 7700 met een trein richting
Tzummarum. 13 september 1951. Foto: Klaas Okkinga.
Lees verder op deel 2.
|
Alles weten over de geschiedenis
van het Noord-Friese spoor?
Wie kent niet het beroemde Dokkumer lokaaltje of beter: de
Noord-Friese lokaalspoorwegen? In oktober 2013 is het 512 pagina's
dikke boek over de Noord-Friesche Locaal Spoorwegmaatschappij en
de tramwegen in Noord-Friesland verschenen. Het is een echt
standaardwerk voor iedereen die belangstelling heeft in de
streekgeschiedenis, spoor- en tramwegen en autobusdiensten. Nu
tegen een extra aantrekkelijke prijs. Zolang de voorraad strekt.
Interesse? Meer informatie is te vinden op de website van Uitgeverij
Gegarandeerd Ongeregelmatig. Klik op de voorpagina van het
boek.
____________________________
Loc 7717 staat
gereed te Stiens (nog met perronkapje) voor een rit richting
Tzummarum op 27 mei 1950. Na de Tweede Wereldoorlog was deze
serie veel op de westelijke tak van de Noord-Friesche te
zien. Bovendien was deze locomotiefserie, vanwege de wat
lagere asdruk, ook toegelaten op de tramweg van Mooie Paal
naar Beetgumermolen. Overigens is een machine uit de serie
7700 (de 7742) voor het nageslacht bewaard gebleven bij de
Stoomtram Hoorn - Medemblik. Foto: Klaas Okkinga.
Geschiedenis in 't kort
Leeuwarden -
Anjum
Lengte: ca. 46 kilometer
Stations en halten:
Leeuwarden-Halte, Jelsum, Cornjum, Britsum, Stiens, Finkum,
Hijum, Hallum, Marrum-Westernijkerk, Ferwerd, Blija, Holwerd,
Ternaard, Hantum, Dokkum-Aalsum, Metslawier, Morra-Lioessens,
Anjum.
Opening:
-Leeuwarden - Stiens - Ferwerd:
22 april 1901
-Ferwerd - Dokkum - Metslawier:
2 oktober 1901
-Metslawier - Anjum:
28 augustus 1913
Staking reizigersdienst:
-Dokkum-Aalsum - Anjum:
15 mei 1935
-Leeuwarden - Dokkum-Aalsum:
1 juli 1936
Staking goederendienst:
-Dokkum-Aalsum - Anjum:
27 juli 1942.
Hantum - Dokkum:
1 januari 1974; de laatste goederentrein reed al op 31 maart
1972 tussen Hantum en Dokkum.
Stiens - Hantum:
1 januari 1974 (los- en laadplaatsen, het contractvervoer
bleef tussen Stiens en Holwerd)
Leeuwarden - Stiens:
1 januari 1974 (los/laadplaats), het contractvervoer bleef
tot 1998.
Opbraak:
Dokkum - Anjum:
Onbekend. Vermoedelijk in 1943.
Hantum - Dokkum:
Voorjaar 1974.
Holwerd - Hantum:
onbekend, vermoedelijk tussen september 1978 en juli 1979.
Mogelijk is het gedeelte Ternaard - Hantum eerder opgebroken. In
ieder geval lagen er in augustus 1978 nog rails in Ternaard.
Stiens - Holwerd:
Afbraak ergens tussen september 1978 en juli 1979.
Leeuwarden - Stiens:
1999/2000 niet meer berijdbaar door verwijdering rails uit
overwegen. Opbraak in 2011 (Vliegveld Leeuwarden - Stiens).
De laatste trein reed op 28 februari 1997. Dit was een
Talent-treinstel van Talbot dat voor promotiedoeleinden in
Nederland rondreed.
Stiens -
Tzummarum - Harlingen
Lengte: ca. 28 kilometer
Stations en halten, bijzondere plaatsen:
Vrouwbuurtstermolen, Vrouwenparochie, Langhuisterweg,
Sint-Annaparochie, Koudeweg-Halte, Sint-Jacobiparochie, Mooie
Paal Aansluiting (aansluitpunt met lijn naar Beetgumermolen -
kilometer 13.615), Minnertsga, Firdgum, Tzummarum,
Oosterbierum, Sexbierum-Pietersbierum, Wijnaldum,
Midlum-Herbaijum, Koetille, Harlingen.
Opening:
-Stiens - Tzummarum:
2 december 1902
-Tzummarum - Midlum-Herbaijum:
1 oktober 1903
-Midlum-Herbaijum - Harlingen:
2 mei 1904
Staking reizigersdienst:
Tzummarum - Harlingen: 15 mei
1935
Stiens - Tzummarum:
15 mei 1936
Staking goederendienst:
Midlum-Herbaijum - Harlingen:
11 januari 1938
Tzummarum - Midlum-Herbaijum:
30 november 1942
Minnertsga - Tzummarum:
7 december 1961
Stiens - Minnertsga:
28 mei 1972
Opbraak:
Midlum-Herbaijum - Harlingen:
ca. 1942.
Tzummarum - Midlum-Herbaijum:
7 januari 1943 opbraak voltooid.
Minnertsga - Tzummarum:
1964.
Stiens - Minnertsga:
onbekend, vermoedelijk 1978/1979
Tzummarum
- Franeker Halte
Lengte: ca. 7 kilometer
Stations en halten:
Tzummarum, Dongjum, Franeker-Halte
Opening:
1 oktober 1903
Sluiting reizigersdienst:
8 oktober 1933
Sluiting goederendienst:
15 mei 1935
Opbraak:
1936.
Dongjum, tussen Franeker en Tzummarum. Het
gebouw - anno 1973- herinnert aan betere tijden. Tot 1933 deed
dit station dienst in het reizigersverkeer. Foto: Oege
Kleijne.
|