Terug naar de kaart van Nederland!
Of kies uit de volgende kaarten:
Meer NFLS op deze website:
Overzicht alle bijdragen Noord-Friesland
De
geschiedenis van de Noord-Friese lijntjes in vogelvlucht
(1)
De geschiedenis van de Noord-Friese lijntjes in
vogelvlucht (2)
Belevenissen:
NFLS (1):
De eerste kennismaking met de Noord-Friese lijntjes
NFLS (2):
Spoorzoeken met een rijke oogst
NFLS (3):
Een rit op de piepertrein
NFLS (4):
De Noord-Friese? Het wordt nooit meer zoals vroeger!
NFLS (5):
De laatste jaren van de Noord-Friesche
NFLS (6):
De laatste jaren van de Noord-Friesche
NFLS (7):
De laatste jaren van de Noord-Friesche
NFLS (8):
De laatste jaren van de Noord-Friesche
NFLS (9):
De laatste jaren van de Noord-Friesche
NFLS (10): Anekdotes
over de Noord-Friesche
Externe links:
Railstrash
bezoekt NFLS-lijnen
Victor Lansink eert de oude NFLS-lijnen met fraaie fotografie.
Restanten in kaart gebracht.
Het noordelijkste stukje en wat er van overbleef...
Een verslag in woord en vooral beeld van de restanten van het gedeelte Dokkum - Anjum.
De
aanleg van het Dokkumer Lokaaltje
De aanleg van de lijn van Hantum verder noordwaarts (richting
Dokkum en Anjum) ging niet zonder slag of stoot. Discussie en
strijd. Opgetekend door De Sneuper, de Vereniging van
Archief-onderzoekers te Dokkum.
Het
station Dokkum-Aalsum in model
Bronnen:
Personen:
Wietse Hoekstra( );
Lieuwe van
der Leij( );
Kees van de Meene.
Boeken en artikelen:
De Noord-Friesche Locaalspoorweg-Maatschappij, Op de
Rails, oktober 1967, D.G.W. Mol;
De NTM-tramlijn Leeuwarden -
St.-Jacobi Parochie, Op de Rails, november 1967, R.
Ankersmit en J.G.C. van de Meene;
Sporen in de tijd - 150 jaar spoorwegen in beeld; NVBS-boekenreeks deel 16, Uitgave NVBS;
Het spoorwegbedrijf in oorlogstijd (1939-1945), uitgave Uquilair, door ing. C. Huurman.
Met bijzondere dank aan:
Roef Ankersmit, Hans Elzinga, Roelof Hamoen, Wietse Hoekstra
( ), Lieuwe van der Leij( ), K.
Okkinga ( ), mw. S. Okkinga-Bosman( ), Kees van de Meene en
Wytze Wijbenga.
Geschiedenis van de Noord-Friese lokaalspoorlijntjes in vogelvlucht (1930 - 2002)
Over Noord-Friese lijntjes en de dingen die voorbijgaan (2)
De komst van fiets, autobus en brommer gaf de
reizigersexploitatie op de Noord-Friese lijnen de nekslag. De
relatief lage behoefte aan reizen in die tijd - zeker in de
crisisjaren - zorgde al niet voor volle treinen. Nu moest het
schaarse reizigersaanbod ook nog eens tussen al deze
vervoermiddelen verdeeld worden.
Door Oege Kleijne
De inmiddels bedaagde treinen waren in veel gevallen ook nog
eens duurder dan de bus, die in die dagen als een exponent van
de vooruitgang werd gezien. De zachte zetels in de bus versus de
harde houten banken deden de rest. Het Dokkumer Lokaaltje had
afgedaan.
Economische crisis
Door de economische crisis bezat zowel de HSM als
de NFLS nauwelijks de middelen die nodig waren voor innovatie: versnelling van de lijn en/of nieuw materieel dat
kostenbesparend zou kunnen werken. Een enkele proef met een
motorrijtuig van de Gooische Stoomtram leidde al snel tot het
inzicht dat er grote bedragen nog zouden zijn om deze
tractievorm op alle NFLS-lijnen in te voeren.
Dokkum met een gereedstaande trein naar Leeuwarden, zo rond
1905, hetzelfde jaar waarin de Hollandsche IJzeren Spoorweg
Maatschappij (HSM) de exploitatie van de NFLS overnam.
Verzameling: Wietse Hoekstra.
Liquidatie
De problemen waren zo groot dat al in
1933 de lijn Tzummarum - Franeker voor reizigerstreinen gesloten
werd. Medio jaren dertig was het gedaan
met het sympathieke lokaaltje dat ondanks de concurrentie door
vele Noord-Friezen gekoesterd werd. De lijnen werden in 1935
door de Nederlandse staat genaast (een soort onteigening),
waardoor de HSM van de exploitatieplicht kon worden ontheven.
Touwtrekken over de afkoopsom voerde tot langdurige
onderhandelingen over de liquidatie van de Noord-Friesche
Locaal-Spoorwegmaatschappij. Die kreeg pas in 1941 haar beslag.
De weinig succesvolle lijn Tzummarum - Franeker legde als
eerste het loodje. In 1933 werd de reizigersdienst gestaakt,
in 1935 moest ook het goederenvervoer eraan geloven. Al een
jaar later werd de lijn opgebroken. Hier zien we zo'n
opbraakploeg. Plaats en locomotief, maar ook de fotograaf zijn
onbekend. Verzameling: Wietse Hoekstra.
Impuls voor het goederenvervoer
Het goederenverkeer bleef op de meeste lijnen gehandhaafd en
kreeg door de aanleg van een verbindingsbaan nabij
Minnertsga/Mooie Paal nog een extra impuls. De
aanleg van die verbindingsbaan, ten noordoosten van Minnertsga,
naar de tramlijn naar Beetgumermolen kwam in 1939 gereed. Over
deze lijn had de Nederlandsche Tramweg Maatschappij (NTM)
spoorwagons vanuit Leeuwarden vervoerd. Met de sluiting van de
tramlijn tussen Leeuwarden en Beetgumermolen kon het
goederenvervoer doorgang vinden via de aansluiting bij Mooie
Paal, dus via de NFLS. De NS, ontstaan vanuit een fusie tussen
de grote spoorwegmaatschappijen HSM en SS, ging toen de
exploitatie ter hand nemen. In plaats van hoekige
tramlocomotieven, kwamen nu de grotere stoomlocs van de NS door
de straten van de kleine dorpjes te rijden.
Wat de jeugd precies heeft gedaan om deze trein te laten
ontsporen, is nog altijd niet bekend. Zeker is wel dat de
ondeugden aan de wissel geknoeid hadden. De tram van de
Nederlandsche Tramweg Maatschappij (NTM) met loc 36 (in jargon
een grote Henschel) kwam er aan en ontspoorde. En dat trok
heel wat bekijks. Minnertsga, 1940. Foto: Wietse Hoekstra.
Tweede Wereldoorlog
De lijngedeelten waarop weinig
goederenvervoer plaatsvond, werden in de Tweede Wereldoorlog
gesloten en daarna opgebroken. Het staal van de rails kon de
bezetter goed gebruiken bij de vervaardiging van
oorlogsmaterieel en voor reparatie van gebombardeerde
spoorlijnen en emplacementen.
Doordat brandstoffen als diesel en benzine al enkele maanden na
de bezetting van Nederland door de Duitsers gerantsoeneerd werd,
kon er van trein of tram vervangend busvervoer geen sprake zijn.
Daar waar een reizigersdienst mogelijk was en er ook nog sporen
lagen, werden spoor- en tramlijnen gereactiveerd. Ook de NFLS
werd enigszins en tijdelijk in oude luister hersteld. Met ingang
van 24 mei 1940 verzorgde de Nederlandsche Tramweg Maatschappij
(NTM) vanaf het tramstation in Leeuwarden een beperkte dienst
naar Dokkum-Aalsum en Tzummarum. Dit gebeurde met trammaterieel
en in opdracht van de NS. Per dag werd drie keer heen en weer
gereden. Later werd dit verhoogd tot vier 'slagen'. Doch er kwam
al op 1 december 1940 een einde aan dit vervoer. De Duitser
waren namelijk druk doende het vliegveld Leeuwarden drastisch
uit te breiden en doordat de lijn direct langs de werken
heenliep hadden vriend, maar vooral vijand een goed uitzicht op
de werkzaamheden ten behoeve van de Luftwaffe.
Ook het goederenvervoer verliep tot aan de spoorwegstaking onder
verantwoordelijkheid van de NTM, echter met NS-locs.
Waarom de NS de NTM met die verantwoordelijkheid belastte, is
niet geheel duidelijk. Wel is zeker dat het goederenvervoer
tijdens de Tweede Wereldoorlog buitengewoon omvangrijk was,
doordat andere middelen van vervoer ontbraken.
De naoorlogse jaren
Na de oorlog ging het langzaam bergafwaarts.
Tijdens de wederopbouw tussen 1945 en 1950 reden de
goederentreinen af en aan op de Noord-Friese. Maar al in de
jaren vijftig begonnen de vervoerscijfers te dalen. Voornaamste
oorzaak was de opkomst van de vrachtwagen, maar ook het vervoer
van kolen daalde door de komst van aardgas. Daarnaast wilden de
NS geen al te omvangrijke investeringen meer in dit soort
lijntjes doen.
Concentratiegedachte
Ook dachten de spoorwegen dat opheffing van los- en laadplaatsen
tot een verbetering van de efficiency zouden leiden. De goederen
zouden dan per vrachtauto van en naar meer centrale
overslagplaatsen vervoerd kunnen worden. Deze
concentratiegedachte werkte in het begin wel, maar al snel bleek
dat het vervoer per vrachtwagen de trein kon vervangen en soms
zelfs sneller en goedkoper was. Het vervoer bleef daardoor
dalen. Stukje voor stukje werd het
lijnennet gesloten. Begin jaren zestig reden de goederentreinen
vanuit Leeuwarden nog slechts naar Dokkum en Tzummarum. Enkele
jaren later werd de westelijke tak tot Minnertsga ingekort. De
tramexploitatie tussen Mooie Paal en Beetgumermolen werd in
delen opgeheven en het laatste deel werd in 1965 gesloten.
Hantum, gezien vanuit de richting Dokkum. In de jaren vijftig
stonden op de meeste plaatsen nog de stationsgebouwen die
tijdens de aanlegperiode, begin 1900, waren gebouwd. Tot op de
dag van vandaag herinneren nog veel stationnetjes, echter
zonder rails, aan de lokaalspoorperiode. Foto: Kees van de
Meene, 4 april 1958.
Alleen nog... aardappels
Begin jaren zeventig sloten de NS de gehele westelijke tak tot
Minnertsga en de oostelijke tak tussen Holwerd en Dokkum. Eerst
werden de los- en laadplaatsen gesloten, vervolgens werden nog
slechts wagenladingen vervoerd met een toeslag en ten slotte
boden de NS alleen nog vervoer op contractbasis aan. Bij dat
laatste had men vooral wat grotere vervoeren op het oog, waarbij
de tarieven afhankelijk waren van de dienstverlening. Vooral dat
openhouden voor contractvervoeren heeft er toegeleid dat er
grote onduidelijkheid bestaat over de offici le sluitingsdata.
Loc 2406 met een korte goederentrein nabij Hijum, ten noorden
van Stiens op de lijn naar Dokkum, november 1972. De
koelwagens vervoerden aardappels die zonder koeling, maar wel
beschermd tegen temperatuurschommelingen op hun buitenlandse
bestemming moesten arriveren. Foto: Klaas Okkinga.
Contractbasis
Tussen Leeuwarden en Holwerd reden de
treinen tussen 1973 en begin 1975 uitsluitend op contractbasis
en vervoerden ze vooral aardappelen voor de export. Onduidelijk
is of er sinds 1973 nog treinen hebben gereden naar ten noorden
van Holwerd gelegen Ternaard. Na de sluiting van gedeelten van
de lijn volgde, zij het steeds zo'n vijf jaar later, ook de
opbraak.
Stiens met aardappelwagons op 21 februari 1995. Slechts drie
wagons stonden ter belading gereed. Het langzame
stervensproces van de NFLS wordt hier duidelijk zichtbaar,
wanneer dat wordt vergeleken met de lange aardappeltreinen die
in de jaren zeventig op het baanvak tot Holwerd te zien waren.
Foto: Oege Kleijne.
Werkgelegenheidsproject
Na 1975 reden de aardappeltreinen nog
slechts tot Stiens en uitsluitend tijdens het najaar en de
eerste maanden van het daaropvolgende jaar. In die plaats werden
alle aardappelvervoeren geconcentreerd. Hier was een nieuwe hal
in gebruik genomen met spooraansluiting.
Een blik vanuit de cabine van een locomotief serie 2400/2500.
Zo reed de Noord-Friese. Met blik op het vroegere station
Blija op 2 februari 1973. Foto: Wietse Hoekstra.
Tweedehands spoorlijn
In 1974 was daartoe ook de gehele lijn
tussen Leeuwarden en Stiens in het kader van een
werkgelegenheidsproject verbeterd. Omdat er nauwelijks budget
was, werden tweedehands rails en bielzen gebruikt. Eind 1998 reed ook hier de laatste goederentrein.
De geluiden van de treinen zijn sindsdien verstomd. In december
2006 werd het eerste stuk van het emplacement in Leeuwarden tot
aan de brug van de Harlinger Trekvaart gesloopt. Een redding van
het laatste stukje naar Stiens is daarmee definitief onmogelijk
geworden. In 2011 maakte ProRail aan alle verwachtingen een
einde met de sloop van het gedeelte Stiens - Vliegveld
Leeuwarden. Alleen in Leeuwarden liggen nog enkele honderden
meters van het vroegere spoor.
Hoop
Toch bestaat er nog enige hoop op een gedeeltelijke terugkeer
van het oude Dokkumer Lokaaltje. De Stichting NFLS werkt aan de
oostelijke lijn als toeristische attractie. Door terugplaatsing
van 'spoorwegmeubilair', en mogelijk door terugkeer van het
spoor op delen van het vroegere traject. Bijvoorbeeld om daar
met spoorfietsen overheen te gaan rijden. Los van dat project,
dat ten doel heeft het toerisme in Noordoost-Friesland een
impuls te geven, blijken steeds meer mensen zich het lot van de
lijn aan te trekken. Zo is er in maart 2013 een locomotor bij
het station Marrum-Westernijkerk neergezet en streeft een
actiegroep naar het behoud van de vroegere locomotiefloods in
Stiens.
Het einde van een lokaalspoorlijn. Hier zien we het vroegere
emplacement van Sint-Anna Parochie in maart 1980. De spoorstaven
en bielsen zijn verwijderd, het grind is weggehaald. In 1980
werd de gehele verbinding Minnertsga - Stiens opgebroken. Foto:
Klaas Okkinga.
Alles weten over de geschiedenis
van het Noord-Friese spoor?
Wie kent niet het beroemde Dokkumer lokaaltje of beter: de Noord-Friese lokaalspoorwegen? In oktober 2013 is het 512 pagina's dikke boek over de Noord-Friesche Locaal Spoorwegmaatschappij en de tramwegen in Noord-Friesland verschenen. Het is een echt standaardwerk voor iedereen die belangstelling heeft in de streekgeschiedenis, spoor- en tramwegen en autobusdiensten. Nu tegen een extra aantrekkelijke prijs. Zolang de voorraad strekt.
Interesse? Meer informatie is te vinden op de website van Uitgeverij Gegarandeerd Ongeregelmatig. Klik op de voorpagina van het boek.
____________________________
Een fabrieksfoto van loc NFLS-1, de
eerste van een serie van tien locs. Bij de HSM kregen ze de
nummers 1051-1060 en bij NS werden ze weer omgenummerd:
7101-7110. Een heel behoorlijke locomotief die een maximum
toegelaten snelheid van 80 km/h had en die zowel voor het
trekken van reizigers- als goederentreinen was ontwikkeld. Verzameling: Wietse Hoekstra.
Een van de zeldzame foto's van het stationsgebouw van Finkum
(ten noorden van Stiens aan de lijn naar Dokkum). Het gebouw
werd in 1931 gesloopt. Fotograaf onbekend; verzameling Wietse
Hoekstra.
Stiens met rechts de goederentrein (locomotief serie 7700) naar
Minnertsga en links een dergelijke trein (locomotief serie 1700)
naar Dokkum op 13 september 1951. Foto: Klaas Okkinga.
Uit de tijd dat er nog echte kartonnen spoorkaartje werden
afgegeven. Van links naar rechts een enkele reis van Jelsum naar
Leeuwarden (20 cent), midden een deel van een Jelsum -
Leeuwarden en rechts een enkeltje van Leeuwarden naar Ferwerd
(50 cent). Foto: Klaas Okkinga.
Een sfeervolle opname van Hantum (bij Dokkum) met locomotief
2420 van de hand van Roef Ankersmit op 4 april 1958.
Ternaard, vanuit de locomotief gezien. Het links leidende spoor
was het doorgaande. 4 april 1958. Foto: Kees van de Meene.
Sfeerfoto's als deze werden in die tijd bijna alleen door het
duo Ankersmit en Van de Meene gemaakt. Hier zo'n foto te Holwerd
(20 april 1958), waarop niet alleen het fraaie Friese vlakke
land te zien is, maar ook nog de telegraafmasten, waarover toen
telefoonverkeer (de diensttelefoon) plaatsvond. Foto: Kees van
de Meene.
Stiens was ook in de jaren belangrijke plaats voor het
goederenvervoer. In 1958 ( 4 april) was de stationskap van
Stiens afgebroken en de stoomlocomotief 'verdreven' door de veel
effici ntere diesellocomotief. Foto: Roef Ankersmit.
Vrouwenparochie aan de westtak (Stiens - Tzummarum) op 4 april
1958. Op veel van dergelijke stationnetjes stonden in de jaren
vijftig 'bakken' van oude goederenwagons die als opslagruimte
werden gebruikt. Foto: Roef Ankersmit.
Sint-Jacobi Parochie was in de jaren vijftig en zestig een van
de drukkere los- en laadplaatsen aan de westelijke tak. Ook hier
waren veilinggebouwen, die zorgden voor veel aanbod van
goederen. Toen hier loc 2420 met de goederentrein op de
gevoelige plaat werd vastgelegd (4 april 1958), waren de
hoogtijjaren echter voorbij en vormde de vrachtauto al een
geduchte concurrent. Foto: Kees van de Meene.
Nog een keer Sint-Jacobi Parochie, maar nu gezien richting
Stiens. Het is niet alleen de trein (loc 2420) die de aandacht
voor zich opeist op deze foto, ook de benzinepomp (links naar de
overweg), de besteleend en de vrachtwagen (rechts) bepalen het
tijdsbeeld. Foto: Kees van de Meene, 4 april 1958.
Holwerd gezien richting Stiens. Het groene bord, dat de
baanvaksnelheid aangeeft, was letterlijk het mikpunt van de
jeugd geweest, getuige de vele deuken. Op de achtergrond loc
2518. Deze zou die dag, 31 maart 1972, voor het laatst naar
Dokkum toe rijden. Foto: Klaas Okkinga.
Een forse trein trekt locomotief 2462. De trein is onderweg
van Holwerd en Hallum naar Leeuwarden met aardappelen. Hijum,
31 januari 1973. Foto: Klaas Okkinga.
Een fraaie overzichtsfoto van de situatie te Holwerd met een
rangerende locomotief serie 2400/2500. Holwerd was, net als
Hallum, een belangrijke plaats voor het spoorse
goederenvervoer. Tijdens deze opname - 23 januari 1974 - zou
dit het laatste seizoen zijn dat er op de lijn Stiens -
Holwerd werd gereden. De lijn werd in dat voorjaar (1974) ook
gesloten. Echter in het najaar reden er tijdens de
aardappelcampagne opnieuw goederentreinen. Maar in het
voorjaar 1975 was het toch echt over en uit en kwamen de
goederentreinen uit Leeuwarden niet verder dan Stiens. Foto:
Klaas Okkinga.
Loc 2462 steekt de overweg over in Marrum-Westernijkerk op 8
januari 1973. De rangeerder heeft net de knipperlichten van de
overweg in werking gesteld. Foto: Klaas Okkinga.
Leeuwarden, 12 maart 1984, bij de provinciale weg naar
Franeker. Hier staat de 2409 geduldig te wachten tot de
rangeerder de boven heeft dicht gedraaid. Nadat de overweg
gepasseerd was en de bomen handmatig weer waren geopend, liep de
rangeerder naar de loc en pas daarna ging de reis verder. Foto:
Klaas Okkinga.
Een souvenir uit Sint-Jacobi Parochie, waar de Friesche Plant
anno 1969 een eigen spooraansluiting bezat. Hoeveel Friezen
zouden zich dat nu nog herinneren? Voor de insiders: het is loc
2523. Foto: Lieuwe van der Leij.